سقط جنین در حقوق و فقه تشیع
مقدمه
حقوق جنین از پیچیده‌ترین مباحث حقوقی-فقهی است که در مرز حقوق و اخلاق قرار می‌گیرد. این موضوع از یک‌سو شامل تعیین جایگاه شخصیت جنین، حفظ حقوق مالی و معنوی او، و از سوی دیگر موضوع سقط جنین و تعیین حدود مجازات‌های کیفری و مدنی می‌شود. در این مقاله، اصول فقهی و مبانی حقوقی مرتبط با جنین به همراه متن کامل مواد قانونی و آراء مراجع فقهی و قضایی، تحلیل تطبیقی و دیدگاه‌های موافق و مخالف به‌تفصیل بررسی می‌شود. حکام جنین و رعایت حقوق کودک پیش از تولّد، از حقوقی است که فقها در کتب فقهی درباره آن بحث‌های فراوانی کرده‌اند. در تعابیر دینی، از این دوره به‌عنوان مرحله‌ای که سعادت و شقاوت کودک در آن رقم می‌خورد، یاد شده است. حفاظت از جنین، در شمار حقوق اساسی کودک است.
حق حیات از اهمیّت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. این حق از اساسی‌ترین و اصلی‌ترین حقوق انسان به‌شمار می‌آید. جنین نیز از آغاز انعقاد نطفه و از ساعات اوّلیه وجود خویش، از این حق برخوردار است و والدین او و دیگران موظّف به رعایت آن می‌باشند.
فهرست مطالب
1- جایگاه جنین در منابع فقهی و حقوقی
2- شخصیت حقوقی جنین
3- حقوق مالی جنین
3-1- ارث‌بری جنین
3-2- نفقه جنین
3-3- وصیت برای جنین
3-4- هبه و وقف بر جنین
4- حقوق معنوی جنین و حیثیت
5- مسئولیت مدنی و کیفری در قبال جنین
6- سقط جنین
6-1- اقسام و تعاریف
6-2- مجوز قانونی و رویه پزشکی
6-3- سقط غیرمجاز و مجازات‌ها
6-4- تحلیل فقهی سقط جنین
7- آراء فقهی و تطبیق با قانون
8- رویه قضایی و تحلیل قضایا
9- دیدگاه‌های موافق و مخالف
10- نتیجه‌گیری و پیشنهادات
11- منابع
1- جایگاه جنین در منابع فقهی و حقوقی
1-1- در فقه شیعه
فقه امامیه اساساً حرمت جان انسان را از دمیدن روح (نفخ صور) در جنین می‌داند؛ اما برخی اُصولیان، حرمت را از زمان عقل‌ورزی مادر و امکان بقای جنین خارج از رحم پس از ۶ ماهگی می‌دانند. همچنین در برخی روایات ائمه (ع) آمده است که هرگونه اقدام منجر به توقف رشد جنین حتی قبل از نفخ صور نیز ممنوع است.
آراء مهم فقها:
مرحوم نائینی: جنین پس از نفخ صور واجد حرمت جان است.
امام خمینی: هر گونه اقدام نسبت به توقف رشد جنین غیرمجاز است، مگر در موارد ضروری پزشکی.
آیت‌الله خویی: بین مراحل مختلف رشد جنین تفاوت قائل شده و احکام سبقت می‌پذیر را بیان کرده‌اند.
2-1- در حقوق موضوعه ایران
قانون مدنی و قانون مجازات اسلامی با اقتباس از مبانی فقهی، شخصیت جنین را مشروط به ولادت زنده می‌دانند، اما به دلیل رعایت حقوق مالی و بیمه‌های اجتماعی، احکام تبعی قبل از تولد جاری می‌شود.
2- شخصیت حقوقی جنین
قانون مدنی: «جنین هرگاه زنده به دنیا آید، از زمان انعقاد نطفه قائم‌به‌نفس محسوب می‌شود».
تفسیر: ولادت زنده شرط قائم‌به‌نفس شدن است؛ اما از لحاظ تئوریک جنین از لحظه انعقاد نطفه قابلیت تصرف در حقوق را دارد. در حقوق مدنی ایران، جنین به عنوان یک “حمل” از زمان انعقاد نطفه، دارای برخی حقوق مدنی است، مشروط به اینکه زنده متولد شود. ماده ۹۵۷ قانون مدنی بیان می‌کند که جنین از حقوق مدنی بهره‌مند می‌گردد، اما این حقوق مشروط به زنده متولد شدن اوست. این بدین معناست که اگر جنین حتی لحظه‌ای پس از تولد زنده باشد، از تمامی حقوق مدنی بهره‌مند می‌شود.
یکی از نکات مهم در مورد حقوق جنین، امکان وصیت، هبه، و وقف به نفع اوست. اگرچه شخصیت جنین تا زمان زنده متولد شدن کامل نمی‌شود، قانون این امکان را فراهم کرده که به جنین هبه یا وصیتی تعلق گیرد، اما پذیرش این حقوق باید توسط ولی او انجام شود. در واقع، قانون فرض می‌کند که جنین زنده متولد می‌شود و به او حقوقی اعطا می‌کند که با تولد زنده، قطعی می‌شود.
در مورد سقط جنین، قوانین ایران بر حق حیات جنین تأکید دارند و سقط جنین در بیشتر موارد جرم تلقی می‌شود، مگر در شرایط خاص پزشکی. از سوی دیگر، جنین در صورتی که زنده متولد شود، از حقوقی مانند ارث برخوردار می‌گردد.
به علاوه، در صورت وارد شدن خسارت به جنین، چه در رحم و چه پس از تولد، حق جبران خسارت برای او محفوظ است. اگر جنین به واسطه سقط غیرقانونی یا خسارت‌های دیگر دچار نقص شود، نماینده قانونی او می‌تواند برای مطالبه خسارت اقدام کند
آرای فقها: ادله مختلف استنباط شده؛ برخی ولادت زنده، برخی دمیدن روح، و برخی امکان بقای مستقل پس از تولد را ملاک می‌دانند.
3- حقوق مالی جنین
3-1- ارث‌بری جنین
در حقوق هنگامی که از ارث صحبت می‌شود، منظور انتقال مالکیت دارایی‌های فرد بعد از وفات او به وراث می‌باشد. به کسی که ارث می‌برد وارث و به کسی که فوت کرده مورث گفته می‌شود و به دارایی متوفی در زمان فوت او ترکه می‌گویند.
سایر افرادی که زنده‌اند از حقوق مدنی و اهلیت تمتع برخوردار هستند و به تبع آن ارث هم می‌برند. اما در رابطه با جنین، از آنجایی که هنوز متولد نشده و تبدیل به یک انسان کامل نشده است، امکان دارد این فرض مطرح گردد که جنین ارث نمی‌برد.
مطابق ماده‌ی 957 قانون مدنی، به شرط اینکه جنین زنده به دنیا بیاید از حقوق مدنی برخوردار می‌گردد. بنابراین جنین هم دارای شخصیت می‌باشد و حقوقی دارد که مهم ترین آنها عبارتند از: حق حیات ،حق ارث بردن و…
برای این که فردی بتواند ارث ببرد می‌بایست در زمان مرگ متوفی وجود داشته باشد. قانون ما، در صورتی برای جنین حقوق در نظر می‌گیرد که زنده متولد شود. یکی از حقوقی که به جنین تعلیق می‌گیرد، حق ارث بردن است. حقوقدانان می‌گویند جنینی که متولد شود، حتی اگر یک جیغ بزند و همان لحظه بمیرد، برای اینکه ارث ببرد کافی است.
پس جنین در صورتی ارث می‌برد که نطفه‌اش در زمان فوت مورث منعقد شده باشد و زنده متولد شود، حتی اگر بلافاصله بعد از تولد بمیرد.
قانون مدنی: «ارث‌بردن جنین منوط به آن است که پس از فوت مورث زنده متولد شود».
تحلیل: این ماده توازن بین حق وارثی آینده و تسریع تقسیم ماترث را برقرار می‌کند. جنین می‌تواند سهم خود را ذخیره و پس از تولد مطالبه کند.
دیدگاه فقها: موافقان آن را حمایت کامل از وارثان آینده می‌دانند؛ مخالفان معتقدند اجرای مستمر تقسیم ماترث را به تأخیر می‌اندازد.
3-2- نفقه جنین
قانون مدنی: «نفقه جنین بر عهده پدر است و تا زمان زایمان، هزینه‌های اقامت، خوراک و درمان از اموال پدر تأمین می‌شود».
تفسیر فقهی: فقه امامیه نیز نفقه جنین را واجب می‌داند و فقها پدر را مسؤول اصلی می‌شناسند.
نقد: برخی فقها ضرورت وضع ضمانت اجرای بیشتری برای مطالبه نفقه قبل از تولد را مطرح می‌کنند.
3-3- وصیت برای جنین
قانون مدنی: «وصیت برای آینده پس از ولادت اعتبار دارد مشروط بر اینکه وصیت‌له پس از تولد زنده باشد».
تفسیر: وصیت‌کننده می‌تواند اموالی را برای جنین منظور کند، اما وکیل وصی باید پس از اثبات تولد زنده اقدام نماید.
به نفع جنینی می‌توان وصیت کرد که نطفه او در زمان انشای وصیت منعقد شده باشد حتی اگر از انعقاد نطفه یک روز گذشته باشد
قبول چنین وصیتی از جانب ولی یا امین موقت او صورت می‌گیرد البته باید توجه داشت که تملک موصی به توسط او منوط به این است که زنده به دنیا بیاید یعنی تا زمانی که زنده به دنیا نیامده باشد موصی به، به تملک او در نمی‌آید
سقط جنینی که به نفع او وصیت شده است ممکن است به یکی از دو صورت زیر باشد:
سقط طبیعی است در این صورت نه جنین از وصیت برخوردار می‌شود و نه ورثه او زیرا وصیت باطل می‌شود
سقط ناشی از جرم باشد در این صورت موصی به، به ورثه جنین می‌رسد البته اگر در نتیجه جرم صورت گرفته ورثه جنین ممنوع از ارث نباشد برای مثال اگر مادر جنین خود با خوردن داروهای سقط کننده اقدام به سقط جنین کرده باشد وصیت به وی نمی‌رسد.
3-4- هبه و وقف بر جنین
قانون مدنی: هبه باید موجب تملیک فوری باشد؛ اما برخی فقها شرط ولادت زنده را مانع تحقق هبه نمی‌دانند.
قانون مدنی: وقف بر جنین تا تولد مشروط صحیح است؛ اشکال در شروع مدت وقف قبل از تولد باعث اختلاف می‌شود.
هبه از عقود عینی است که نیاز به قبض و اقباض دارد، طرفین علاوه بر اهلیت تمتع مدنی باید دارای اهلیت استیفا یعنی اجازه استفاده از حق نیز داشته باشند و جنین دارای اهلیت استیفا نمی‌باشد، مانند ورشکسته‌ای که اجازه دخل و تصرف در امور مالی ندارد و امور ایشان را مدیر تصفیه انجام خواهند داد، بنابراین امور مالی جنین در صلاحیت امین ایشان است که امین می‌تواند قبض عین موهوبه نموده و نتیجه اینکه هبه به جنین باطل نیست.
4- حقوق معنوی جنین و حیثیت
جنین از حیث حیثیت جسمی و روحی در مقابل هرگونه صدمه دارای حمایت است. آسیب عمدی یا غیرعمدی به جنین موجب مسئولیت مدنی و کیفری است.
5- مسئولیت مدنی و کیفری در قبال جنین
5-1- مسئولیت مدنی
دیه جنین مطابق قانون مجازات اسلامی نصف دیه انسان کامل است.
خسارات معنوی نیز قابلیت مطالبه دارد و دادگاه‌ها به حق الدعوی مادر و ولی قهری توجه می‌کنند.
5-2- مسئولیت کیفری
جنایت عمدی علیه جنین در فقه امامیه قتل نفس محسوب می‌شود.
قانون مجازات اسلامی دیه و حبس تعزیری را برای مرتکبان صدمه به جنین پیش‌بینی کرده است.
6- سقط جنین
6-1- اقسام
1- خودبه‌خودی (طبیعی
2- خطای محض (تصادف)
3- شبه‌عمد (پزشکی اشتباه)
4- عمدی
6-2- مجوز قانونی و رویه پزشکی
قانون سقط درمانی مصوب 1384 و موادی از قانون مجازات شرایط سقط با مجوز پزشکی قانونی و تأیید سه پزشک متخصص را مشخص کرده‌اند.
تحلیل رویه پزشکی: معیار “مصلحت مادر” و “عیب شدید جنین” باید به‌صورت استانداردها تدوین شود.
6-3- سقط غیرمجاز و مجازات‌ها
قانون مجازات اسلامی: حبس ۶ ماه تا ۳ سال برای پزشک و ماما و جزای نقدی یا دیه برای مادر.
مکرر قانون مجازات: لغو پروانه پزشکی و تعزیرات تکمیلی.
6-4- تحلیل فقهی سقط جنین
فقها در سقط درمانی نظرات گوناگونی دارند؛ برخی “حیات نباتی” را مبنای جواز می‌دانند و برخی “دمیده شدن روح” را معیار اصلی.
7- آراء فقهی و تطبیق با قانون
تطبیق آرای امام خمینی، نائینی و نجفی با قانون مدنی و مجازات اسلامی.
شکاف میان مبانی فقهی “نفخ صور” و رویه حقوقی ولادت زنده.
8- رویه قضایی و تحلیل قضایا
بررسی رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور درباره ضمانت اجرای سقط درمانی.
نمونه رأی در خصوص دیه جنین در سقط شبه‌عمد.
9- دیدگاه‌های موافق و مخالف
9-1- موافقان
تأکید بر حرمت مطلق جان جنین و ضرورت حمایت همه‌جانبه.
9-2- مخالفان
حق حاکمیت مادر بر بدن خود و آزادی تصمیم‌گیری.
پیشنهاد رویکرد میانجی: حمایت مالی و پزشکی از مادر با رعایت اصول اخلاقی.
10-نتیجه‌گیری و پیشنهادات
1- تدوین آیین‌نامه‌های دقیق پزشکی
2- ایجاد صندوق حمایتی ویژه نفقه و دیه جنین
3- آموزش حقوقی مراجع قضایی و پزشکی
11- منابع
– قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران
– قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲
– قانون سقط درمانی مصوب ۱۳۸۴
– رساله امام خمینی (ره)
– شرح لمعه، امام خمینی (ره)
– مکارم شیرازی،
– نائینی، محمد حسن
– نجفی، محمدتقی
– آراء وحدت رویه دیوان عالی کشور
— مقالات حقوقی در فصلنامه حقوق مدنی
